چرا امام باید معصوم باشد؟

عصمت در لغت به معنای امساک و منع است. ابن فارس میگوید: واژهی عَصَم در لغت به معنای امساک و منع است[1] و در اصطلاح، نوعی مصونیت است که با وجود آن انسان دچار گناه و لغزش نمیشود. علامه طباطبایی میگوید: عصمت نوعی علم و دانش است که صاحبش را از گناه و خطا باز میدارد.[2]

دلیل عقلی

امامت مقام و منصبی است که خداوند تعالی به امام ارزانی داشته است. امام شخصیتی است که به غیر از دریافت و ابلاغ وحی، از تمام شئون پیامبر(صلی الله علیه وآله) برخوردار است و بدین روی مقام امامت از عصمت انفکاکناپذیر است; زیرا «مقام امامت، آن گونه که از کتاب و سنت بر میآید، در رهبری سیاسی جامعهی اسلامی خلاصه نمیشود، بلکه دنبالهی نبوت و کامل کنندهی رسالت است. چنین تصویری از مسئله، پیامبر و امام را در کنار هم مینشاند و دلایل عقلی عصمت را به قلمرو امامت نیز میکشاند. با این تفاوت که در این جا، به جای ابلاغ وحی، از تبیین معارف وحیانی سخن میرود.»[3]

متکلمان و دانشندان برجستهی شیعه برای اثبات و لزوم عصمت امام به دلایلی تمسک جستهاند که به برخی از آنها اشاره میشود:

1. برهان امتناع تسلسل

بر مبنای این برهان، امام باید معصوم باشد; چرا که «اگر امام معصوم نباشد باید امام دیگری باشد تا او را به راه صواب هدایت و خطای او را اصلاح کند; پس آن امام دیگر، امام و معصوم است; اگر او هم معصوم نباشد، امام سوم لازم است و هکذا; و چون تسلسل محال است، باید به معصوم منتهی شود; پس امام باید معصوم باشد.[4]

علامه حلی در شرح تجرید الاعتقاد میگوید:

اگر امام معصوم نباشد، تسلسل لازم میآید و تسلسل باطل است (تالی); پس معصوم نبودن امام نیز باطل است (مقدّم).

بیان ملازمه این است که مقتضی وجوب نصب امام عبارت است از امکان خطا و اشتباه مکلفان; پس اگر همین مقتضی در حق امام نیز ثابت باشد، او نیز نیاز به امام دیگری دارد که در این صورت تسلسل پیش میآید; بنابراین باید به امامی منتهی شود که او از خطا و اشتباه و گناه مصون است و او امام واقعی است.

2. برهان حفظ شریعت

آیین پاک و شریعت ناب محمدی(صلی الله علیه وآله) برای زمان محدودی نیامده، بلکه تا روز قیامت ضامن سعادت و رستگاری پیروان و رهروان خود است; بنابراین حفظ این آیین واجب است. از سوی دیگر، پاسداری از شریعت در صورتی امکانپذیر است که حافظ و نگهبان و پاسدار آن، شرایط لازم و کافی برای حفظ آن را داشته باشد; یعنی کسی که مسئولیت حفظ شریعت را به عهده دارد، باید بتواند شریعت را بدون کمترین تغییر و تحریف حفظ نماید و برای مکلفان بیان کند. بدین روی میتوان گفت:

1. شریعتی که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) آورده است بر عموم مکلفان تا روز قیامت واجب است; پس پیوسته به حافظی نیاز دارد که بدون هرگونه تغییر و تحریفی آن را برای مکلفان بازگوید; زیرا در غیر این صورت، تکلیف به ما لا یطاق لازم خواهد آمد.

2. آن ناقل و حافظ باید معصوم باشد; زیرا در غیر این صورت احتمال تغییر و تحریف در شریعت وجود دارد; بنابراین برای مصون ماندن آن از تغییر و تحریف، چارهای جز این نیست که حافظ آن مصون از هر خطا و گناه و اشتباه باشد و او کسی جز معصوم نیست.[5]

به تعبیر علامه شعرانی:امام حافظ شرع است; اگر معصوم نباشد چگونه حفظ شرع کند؟ شرع را کسی باید حفظ کند که به دو صفت، متصف باشد: یکی اینکه همهی اسرار شرع را نیک بداند، به راه یقینی، نه از طریق ظنی; و دیگر آن که هوای خویش را در حفظ شرع به کار نبندد و احتمال چنین امور در وی داده نشود; و آن غیر معصوم نباشد.[6]

دلیل نقلی

دلایل نقلی متعددی از آیات و روایات برای لزوم عصمت امام وجود دارد که به برخی از آنها اشاره میکنیم:

1. آیه اولی الامر

خداوند تعالی میفرماید: (أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ);[7] از خدا و رسول و اولیالامر اطاعت کنید.

آیه شریفه بدون هیچ گونه قید و شرطی بر وجوب اطاعت از اولیالامر دلالت میکند و در آیات دیگر هم چیزی که مدلول این آیه را مقید کند وجود ندارد.

(أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ...)، معنایش این نیست که اولی الامر را در جایی که معصیت نکنند و تا به خطایشان واقف نشدید اطاعت کنید و هرگاه خطایی دیدید آن را با قرآن و سنت پیغمبر(صلی الله علیه وآله) راست نمایید.

به ویژه این که خداوند قیدهای واضحتر از این را که به مراتب پایینتر از اطاعت مفترضهی امام است بیان فرموده است; مثل:

(وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداکَ لِتُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما)[8] به انسان نسبت به نیکی به پدر و مادر سفارش کردیم و اگر آنان تلاش کردند تا به آنچه علم نداری به من شرک بورزی، از آنان اطاعت نکن.

پس چرا در این آیه که اساس دین و ریشهی تمام خوشبختیهای انسانی است، چیزی از این قیود را ذکر نکرده است؟ با اینکه در آن بین رسول و اولیالامر جمع کرده و برای هر دو یک اطاعت خواسته است. برای رسول که امر به معصیت خدا یا اشتباه در حکم محال است; و اگر در اولیالامر محال نبود، چارهای نبود جز آن که قید آن را ذکر نماید و (چون قید ذکر نشده) پس آیه مطلق است و لازمهاش آن است که در اولی الامر هم قایل به عصمت شویم.»[9]

همچنین خداوند تعالی در آیهی شریفه به طور مطلق و بدون مقید کردن به چیزی، امر به اطاعت اولیالامر کرده است. از سوی دیگر، هیچگاه خداوند کفر و عصیان را برای بندگانش نمیپسندد، حتی اگر به نحو اطاعت از شخص دیگری باشد; بر این مبنا، اطاعت از اولی الامر، در صورتی که به عصیان امر کنند، حرام است; در نتیجه، مقتضای جمع بین این دو امر این است که اولی الامر، که اطاعتشان به طور مطلق واجب است، تنها معصومان(علیهم السلام)هستند که مطلقاً هیچ معصیتی از آنان صادر نمیشود.[10]

تطبیق اولی الامر بر ائمه(علیهم السلام)

طبق بیان پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) مصادیق و افراد اولی الامر همان ائمه(علیهم السلام) هستند. ابن بابویه از جابر بن عبدالله انصاری روایت میکند که وقتی آیهی شریفهی اولی الامر نازل شد، گفتم: یا رسول الله خدا و رسول را شناختیم، اولی الامر که خداوند اطاعتشان را همراه اطاعت تو قرار داده چه کسانی هستند؟ فرمود: جابر، آنان جانشینان من و پیشوای مسلمیناند. پس از من، اول ایشان علی بن ابی طالب است و پس از وی حسن و حسین و علی بن الحسین و فرزند علی، محمد معروف در تورات به باقر، که تو وی را خواهی دید وقتی او را دیدی سلام مرا به او برسان و سپس صادق، جعفر بن محمد و بعد موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و بعد همنام و همکنیهی من که حجت خدا و بقیةالله او در روی زمین و نزد بندگان است و فرزند حسن بن علی که خدا به دست وی مشرق و مغرب زمین را خواهد گشود... .[11]

2. حدیث ثقلین

پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله)فرمود:

من دو چیز گرانبها در میان شما میگذارم: کتاب خدا و عترت و اهلبیتم; تا زمانی که به این دو تمسک کنید، هرگز گمراه نخواهید شد. این دو از یکدیگر جدا نمیشوند تا کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.

در این حدیث، کتاب و عترت در کنار یکدیگر محور هدایت به شمار آمدهاند و دیگر آن که در این روایت بر جداییناپذیری قرآن و عترت تأکید شده است. اگر اهلبیت معصوم از گناه و خطا نبودند، پیروی از آنان همواره موجب هدایت نمیگردید و جداییناپذیری آنان از قرآن، معنای روشنی نمییافت.[12]

پی نوشت

[1] . احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج 4، ص 331.

[2] . محمد حسین طباطبایی، المیزان، (اسماعیلیان، چ 1)، ج 5، ص 78.

[3] . حسن یوسفیان، پرسمان عصمت، تحقیق مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه، ص 52.

[4] . علامه شعرانی، ترجمه و شرح تجریدالاعتقاد، ص 510.

[5] . ابن میثم بحرانی، قواعد المرام، (ناشر مکتبة آیت الله مرعشی نجفی، چ 2)، ص 178.

[6] . علامه شعرانی، همان، ص 510.

[7] . سورهی نساء، آیهی 59.

[8] . عنکبوت، آیهی 8.

[9] . ترجمه المیزان، ج 4، ص 568.

[10] . محاضرات فی الالهیات، جعفر سبحانی، تلخیص علی ربانی گلپایگانی، ص 541.

[11] . ترجمهی المیزان، ج 4، ص 588.